Ενενήντα Επτά - To Περιοδικό της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας
Τεύχος 6ο
Ενενήντα Επτά - To Περιοδικό της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας |
|
Πώς φωτογραφίζονται οι Θεσσαλονικείς
στον μεσοπόλεμο
Οι Θεσσαλονικείς αναζήτησαν από πολύ νωρίς τη φωτογραφική απαθανάτιση. Ήδη στα τέλη του 19ου αιώνα ο Albert Baubin, που είχε εργαστήριο στην οδό Βενιζέλου, και μάλιστα στο σκεπαστό τμήμα της, διαφήμιζε τα πορτρέτα του, όπως έκανε και ο Paul Zepdji. Αυτά τα ιερά τέρατα της -ουσιαστικά άγνωστης- φωτογραφίας της Θεσσαλονίκης επικολλούσαν, κατά τις συνήθειες της εποχής, τις φωτογραφίες σε ειδικό χαρτόνι σε χρώμα σκούρο γκρι ή πράσινο, στο οποίο είχαν προηγουμένως τυπώσει τη φίρμα τους στην τουρκική και γαλλική γλώσσα. Οι εκτυπώσεις αυτές έχουν αξία ως τυπογραφικά πρότυπα για τη Θεσσαλονίκη της εποχής, διότι περιείχαν πολλά διακοσμητικά στοιχεία. Στα 1910 αναφέρονται και οι φωτογράφοι Ι. Καμλιέλ, Δ. Κωνσταντινίδης, Ν. Παπαδάκης, Δ. Τζιάριος, Λ. Τζιτζιάν και Α. Φιλόπουλος. Λίγο αργότερα, το 1915, καταγράφονται οι Νικόλαος Ματσίκας, Κωνσταντίνος Ματθαίου, Γεώργιος Μερτικάς. Την ίδια χρονιά υπήρχαν τέσσερις φωτογράφοι με το επίθετο Λιόντας (για την ακρίβεια Λεόντας): Ο Δημήτριος 65 ετών, ο Γεώργιος 65 ετών, ο Γεώργιος 30 ετών και Κωνσταντίνος 30 ετών, δηλαδή δύο διαφορετικές γενιές.
Στα τέλη της δεκαετίας του '20 υπήρχαν είκοσι ως είκοσι πέντε φωτογραφεία στη Θεσσαλονίκη, αριθμός που παραμένει σταθερός μέχρι τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Με κριτήριο το φωτογραφικό υλικό που διασώζεται και κυκλοφορεί, από τους φωτογράφους αυτούς ξεχώριζαν ο Λυκίδης, ο Νικολαίδης, οι Φοίβος και Γιαννούλης (Φώτο Ηλεκτρικόν), όλοι εγκατεστημένοι γύρω από την οδό Τσιμισκή, αλλά και οι Δάριο Μεναχέμ (στην οδό Σπανδωνή) και Σαλβατόρ Κούνιο (αρχικά στην Τσιμισκή και αργότερα στη Βενιζέλου), οι οποίοι πρέπει να έκαναν τις περισσότερες εμφανίσεις ερασιτεχνικών λήψεων, μια και βρίσκουμε τις σφραγίδες τους στην πλειοψηφία των ιδιωτικών φωτογραφιών που έχουμε εντοπίσει.
Οι περισσότερες ιδιωτικές φωτογραφίες του μεσοπολέμου είναι αναμνηστικές και συνήθως πολυπρόσωπες. Η φωτογραφία ταυτίζεται με την κατάσταση ευθυμίας που προκαλεί η συναναστροφή, τις περισσότερες φορές σε υπαίθριο χώρο. Οι εικόνες αυτές μας μαθαίνουν πολλά για τις ενδυματολογικές και τις αισθητικές προσεγγίσεις των Θεσσαλονικέων: ρούχα, χτένισμα, ύφος, η εμφάνιση εν γένει, που χαρακτηρίζει μίαν εποχή εξίσου καλά με τις καθεαυτού ιστορικές ειδήσεις.
Μία φωτογραφία του 1924 των μαθητριών της ΣΤ΄ τάξης ενός σχολείου θηλέων δείχνει πόσο μια ανώνυμη καθημερινή εικόνα μπορεί να χαρακτηρίσει μια εποχή, όταν αυτή η εικόνα περιλαμβάνει πρόσωπα. Στη λεζάντα σημειώνεται: "Σε μία εκδρομή στους Χορτατζήδες, τάξις ΣΤ΄ 1924". Κάπου προς τις σημερινές 40 Εκκλησίες, τότε τόπο εκδρομών. Από τα δέκα κορίτσια της φωτογραφίας, τα οκτώ κάνουν κάποια κίνηση με τα δάκτυλα, σε ένα είδος συναισθηματικής συνεννόησης με τον φωτογράφο, ενώ ταυτόχρονα όλες κοιτάζουν προς τον φακό. Υποψιάζεται κανείς ότι η φωτογραφία είναι τμήμα μιας ιστορίας. Δεν γνωρίζει τι προηγήθηκε ούτε και τι θα ακολουθήσει, αλλά αισθάνεται συμμέτοχος. Ο ρουχισμός φαίνεται ακριβός, όπως και τα υποδήματα. Όλες σχεδόν οι εικονιζόμενες φορούν καπέλο και μπορεί κανείς να διακρίνει μεγάλη ποικιλία από αυτά. Η άγνωστη γυναίκα στο κέντρο της εικόνας δεν έχει ίσως επιλεγεί τυχαία για τον πυρήνα αυτής της κυκλικής διάταξης (που ωστόσο σχηματίζει μέτωπο). Με καθαρό πρόσωπο, έντονο βλέμμα καθηλωμένο στον φακό, το αινιγματικό χαμόγελό της θα κέρδιζε την προσοχή κάθε φωτογράφου. Δυστυχώς, η φωτογραφία είναι ανώνυμη.
Η φωτογραφία "Γιαγιά και εγγονές" εκτυπώθηκε από τον Κούνιο λίγο μετά το 1920. Εικονίζει μία ηλικιωμένη γυναίκα και δύο νεαρές κοπέλες, όλες κομψά ντυμένες. Ο ανώνυμος φωτογράφος διέταξε τα πρόσωπα των γυναικών σε τρία διαφορετικά επίπεδα. Η κοπέλα στα αριστερά, με έντονα χαρακτηριστικά που δεν κρύβονται από τον ζακάρ μάλλινο σκούφο της, κοιτάζει απευθείας στον φακό. Η γιαγιά στο μέσον κοιτάζει υπό γωνία, και το βλέμμα της καλύπτεται από τα σκούρα γυαλιά της. Το κορίτσι στα αριστερά έχει ακριβώς την αντίθετη κλίση κεφαλής από τη γιαγιά. Έτσι, το φως (που πέφτει από τα αριστερά), αντανακλά σε τρεις επιφάνειες με διαφορετική κλίση. Εξάλλου, τα τρία πρόσωπα είναι διατεταγμένα με βάση το μέγεθος του καπέλου τους. Στη μικρότερη κοπέλα στα δεξιά το καπέλο κρύβει ένα τμήμα από την επιφάνεια του προσώπου της και σκιάζει ένα άλλο τμήμα, ενώ το ίδιο το πρόσωπο έχει μία μικρή κλίση προς τα κάτω. Όλη αυτή η σκηνοθεσία προδίδει φωτογράφο με γνώσεις που ξεπερνούν τα όρια του ερασιτεχνισμού.
Η πολυπρόσωπη φωτογραφία, αναμνηστική μιας εκδρομής τραπεζικών υπαλλήλων από τη Θεσσαλονίκη στην Έδεσσα, χρονολογημένη το 1928, είναι σίγουρα ερασιτεχνική. Διαθέτει όμως σημασία για την ενδυματολογική και την κομμωτική ποικιλία των εικονιζομένων. Πλην της ενδυματολογικής ποικιλίας, ο φωτογράφος κατέγραψε και το δύσπιστο βλέμμα της γυναίκας επάνω αριστερά προς ένα από τα πρόσωπα της φωτογραφίας.
Ο ίδιος φωτογράφος, πιθανόν ο λογοτέχνης Μ. Κόκκινος, είχε μεγαλύτερες φιλοδοξίες όταν αποτύπωνε, στην ίδια εκδρομή, τρία πρόσωπα μπροστά στον καταρράκτη. Διάλεξε φωτισμό χαμηλό, από τα δεξιά, και τοποθέτησε τα πρόσωπα όχι στο κέντρο αλλά στο αριστερό μέρος του καρέ, παράγοντας εικόνα με έντονη φωτοσκίαση.
Αξιοπρόσεκτη είναι η φωτογραφία "Αυγουστιάτικο απόγευμα του 1928 στην Περαία", τόπος και χρόνος που ομολογούνται από σημείωση στο πίσω μέρος της φωτογραφίας. Κυριαρχεί η διαγώνιος που σχηματίζει το ιστίο του σκάφους, με βάση το οποίο τοποθετούνται τα εικονιζόμενα πρόσωπα. Το φως πέφτει από τα αριστερά στην κοπέλα πάνω στο σκάφος, ενώ συμπληρωματικά φωτογραφίζεται η πλάτη του παιδιού με το καπέλο. Στο βάθος δεξιά διακρίνεται το καφενείο "Θερμαϊκόν".
Σε μία άλλη φωτογραφία, στην αποβάθρα της Περαίας, ο ερασιτέχνης φωτογράφος κατέγραψε κομμώσεις που συναντά κανείς και στα 1996. Αξίζει να σημειωθεί ότι, αν και τέλη Ιουνίου, ο κύριος με τα στρογγυλά γυαλιά και χτένισμα "καπελάκι" φορά σακάκι και γραβάτα, ενώ η δεσποινίς στα δεξιά του μεταξωτές κάλτσες.
Στις 18 Απριλίου 1937 η Λέσχη Εργαζομένων Κοριτσιών εκδράμει στη Σίνδο. Μία φωτογραφία με αποκλειστικά γυναικεία παρουσία σε εξοχικό τόπο προδίδει έναν ακόμη ανώνυμο φωτογράφο, ίσως γυναίκα. Το κλασικό θέμα του είναι ένα κορίτσι που, αμήχανο, κρατά φρούτα.
Τα αισθητικά πρότυπα των μεσοπολεμικών φωτογράφων της Θεσσαλονίκης ελάχιστα διαφέρουν από τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά των μέσων του 19ου αιώνα και συχνά αποτελούν κακή μίμηση των τελευταίων. Κορίτσια ακουμπισμένα σε ανθοστήλες, κυρίες δίπλα σε έπιπλα ή όρθιες αμήχανες μορφές σε κοινότυπες στάσεις, επικρατούν στις φωτογραφίες ατελιέ που διασώζονται. Υπάρχουν μάλιστα ενδείξεις ότι οι βασικότεροι και πιο γνωστοί φωτογράφοι της οδού Τσιμισκή μειονεκτούσαν ως προς τα αισθητικά κριτήρια και την τεχνική από τους παλαιότερους συναδέλφους τους, όπως ο Ζεπτσί και Μπομπέν που είχαν ήδη αποχωρήσει το 1915. Η ίδια παρατήρηση ισχύει αν η σύγκριση γίνει με τους αγιορείτες φωτογράφους της ίδιας εποχής, οι οποίοι διακρίνονται για το υψηλό επίπεδό τους. Δεν είναι ίσως τυχαίο ότι ο εξόριστος Αλή Σάμη μπέης, άλλοτε υπασπιστής και φωτογράφος του σουλτάνου, αν διατηρούσε φωτογραφείο στη Θεσσαλονίκη, φεύγει για να εργαστεί ως φωτογράφος στο Άγιο Όρος. Μόνον οι νεότεροι Λεονταίοι εντάσσονται σε κάποια παράδοση (εν προκειμένω την οικογενειακή) που φαίνεται πως χάθηκε για τους υπόλοιπους.
Ωστόσο, οι φωτογραφίες ατελιέ, αλλά και
όλες οι περιστασιακές εξωτερικές φωτογραφίσεις, ακόμη και από
ερασιτέχνες, μας αποκαλύπτουν -πέρα από τα πρότυπα των φωτογράφων-
τα αισθητικά μέτρα των ίδιων των εικονιζομένων. Είμαστε αρκετά
τυχεροί ώστε να διαθέτουμε ένα πορτρέτο της Μις Θεσσαλονίκη του
1931 από τον φακό της ίδιας της Nelly's. Το φως πέφτει από ψηλά,
μεγαλώνοντας το μέτωπο και τονίζοντας την αρχαιοπρεπή κόμμωση.
Το πρόσωπο γέρνει στα αριστερά, προς τη στάση των τριών τετάρτων,
προβάλλοντας την ελληνική μύτη, κρύβοντας την άνω λεπτοχειλία
και υποβαθμίζοντας το δυνατό πηγούνι. Ο λαιμός σκιάζεται από την
κατεύθυνση του φωτός, μεταθέτοντας την έμφαση στους ώμους του
κοριτσιού και μάλιστα στον αριστερό, αφού ο δεξιός μισοχάνεται
στο βάθος της προοπτικής. Ένα ντεκολτέ "χαμόγελο" αποτελεί
τη βάση της εικόνας. Η Nelly's δεν έκανε καμιά προσπάθεια να κρύψει
τα έντονα φρύδια που διαθέτουν και όλες οι άλλες εικονιζόμενες
στα πορτρέτα των Θεσσαλονικέων φωτογράφων. Περισσότερο ευδιάκριτα
είναι τα χτενίσματα των κοριτσιών που πλημμυρίζουν τις φωτογραφίες.
Η ομοιομορφία των χτενισμάτων, της εμφάνισης εν γένει, σε ομαδικές
γυναικείες φωτογραφίες, ακόμη και σ' αυτές των σχολικών παρελάσεων,
αποκαλύπτει ξεχασμένα πρότυπα που είχαν, δίχως αμφιβολία, πέραση
στην εποχή τους.
Ε. Α. Χεκίμογλου
Επιστροφή στην προηγούμενη σελίδα..
